Over het monument

Zesenzeventig jaar na het begin van de Tweede Wereldoorlog zijn er vier generaties die met elkaar herdenken. Herdenken is een dynamisch proces. Wie en wat we herdenken en hoe we dat doen verandert met de tijd. Hoe zorgen we ervoor dat nieuwe generaties betrokken blijven bij het herdenken van de Tweede Wereldoorlog en tegelijkertijd de ruimte krijgen om hier hun eigen betekenis en invulling aan te geven?

 

In zijn studie naar herdenken merkt Arnoud-Jan Bijsterveld (Tilburg University) op dat in de generatiewisselingen nu de nadruk komt te liggen op het persoonlijke. Deze gepersonaliseerde verhalen maken het abstracte verleden minder anoniem. Met het verstrijken der jaren en zonder het rechtstreekse herinneren gaat herdenken nu meer over hoe je die herinnering kunt vormgeven en hoe wij ons hiermee kunnen verbinden. Zo lijkt de behoefte om bij de oorlog stil te staan niet te verminderen, maar eerder te groeien. In oktober 2014 vierde ’s-Hertogenbosch het 70-jarig bevrijdingsjubileum. Dat kroonjaar vormde de aanleiding om de wijze van herdenken en herinneren opnieuw tegen het licht te houden waarbij de gemeente ’s-Hertogenbosch zocht naar een vorm die nauwer aansluit bij de landelijke herdenking en viering van 4 en 5 mei. Ter gelegenheid van dat 70-jarig bevrijdingsjubileum werd in samenwerking met de gemeente ’s-Hertogenbosch in de voormalige synagoge door Aldus Uitgevers de uitgave In vrede en vriendschap. Sholoum vereinchous, een kleine kroniek van de vooroorlogse joodse gemeenschap in ’s-Hertogenbosch gepresenteerd. In de aanloop naar het verschijnen van deze uitgave vonden in 2011 de eerste gesprekken plaats over de realisatie van een joods monument in de gemeente ’s-Hertogenbosch. Behalve het Joods Scholierenmonument in de Casinotuin (Marijke Theunissen, 1995) ter herinnering aan de omgekomen scholieren van de joodse lagere school en het nabijgelegen Joods Lyceum, heeft de gemeente (nog) geen monument dat stilstaat bij álle in de Tweede Wereldoorlog vermoorde Bossche joden.

 

Namenplaquette
In 2014 verwierf de gemeente de gedenk- of slachtofferlijst die in 1947 in de toenmalige synagoge werd onthuld en die zich na de verbouwing van de synagoge tot de huidige Toonzaal in de archieven van het Nederlands-Israëlitisch Kerkgenootschap in Eindhoven bevond. De staat van de gedenk- of slachtofferlijst maakt het niet makkelijk deze te restaureren. Wel zijn, na uitvoerig bronnenonderzoek door Ruud Weissmann in 2015 de namen op deze lijst geactualiseerd en heeft de gemeente ’s-Hertogenbosch aangegeven te streven naar een monument ter nagedachtenis van de in totaal 293 Bossche Joodse oorlogsslachtoffers. Najaar 2015 kwam de werkgroep Joods monument Den Bosch voor het eerst bijeen. Intensief en vruchtbaar overleg leidde tot de onthulling van de namenplaquette onder grote publieke belangstelling op 27 oktober 2016.

 

Kunstwerk
In januari 1941 telde Den Bosch 465 Bossche joden en Bosschenaren met minstens één joodse grootouder. Zij, en de generaties voor hen, droegen bij aan de economische en culturele groei en bloei van ’s-Hertogenbosch. Bij de realisatie van de uitgave In vrede en vriendschap is een schat aan beeldmateriaal bijeengebracht uit verschillende verzamelingen en particuliere collecties. Dit materiaal biedt een blik op de nagenoeg volledig verdwenen vooroorlogse Bossche joodse gemeenschap. De werkgroep hoopt dat dit materiaal beeldend kunstenaars en vormgevers zal inspireren om een bijdrage te leveren aan het herdenken van deze verloren gemeenschap. Uitgangspunt daarbij zijn drie zogenaamde poster­vitrines (formaat A1: 84,1 x 59,4 cm) die op een locatie schuin tegenover de namenplaquette zijn geplaatst. Aan nader te selecteren beeldend kunstenaars en vormgevers wordt een opdracht verstrekt om een bijdrage te leveren, passend en (digitaal) reproduceerbaar binnen het genoemde formaat. Beoogd wordt dat het werk:
– op de een of andere wijze de dialoog aangaat met de te realiseren namenplaquette.
– het werk tijdelijk en eindig is.
– het werk bestaat uit een aantal deelopdrachten die na elkaar worden gepresenteerd.
Op deze wijze beoogt de werkgroep een ontwikkeling te realiseren die het joods monument Den Bosch blijvend actueel onder de aandacht brengt.

 

De werkgroep
De werkgroep joods monument Den Bosch bestaat uit: Jan de Wit (kabinetszaken van de gemeente ’s-Hertogenbosch), Marc Verbeek (Aldus Projecten), Truus Wertheim-Cahen (auteur In vrede en vriendschap), Hans Dona (voorzitter Stichting Hartogensis), Marijke Wagenaar en Joël Sarphatie (Nederlands Israëlitische Hoofdsynagoge Brabant), Hans van Bavel (werkgroep Kleine Monumenten van de Kring Vrienden van ’s-Hertogenbosch), René Kok (geschiedenisdocent aan het Sint-Janslyceum) en Arnoud-Jan Bijsterveld (historicus Tilburg University). Monique Ruzius-Brummans en Rob van de Laar van de afdeling Erfgoed van de gemeente ’s-Hertogenbosch stonden de werkgroep bij. Veel historische beeldmateriaal op deze website is afkomstig van de Afdeling Erfgoed ’s-Hertogenbosch.

 

Struikelstenen
In Den Bosch vind je op enkele plaatsen zogenoemde struikelstenen. Kleine messing plaatjes in het trottoir. Ze willen je niet laten struikelen, maar wel met de neus op de feiten drukken. Want elke struikelsteen noemt de naam van een joodse stadgenoot die door de nazi’s is vermoord in een concentratiekamp. De struikelstenen liggen bij het laatste woonadres van de slachtoffers. vanaf hier zijn zij weggevoerd. Hun dood tegemoet. Sinds 2019 bestaat de stichting struikelstenen ’s-Hertogenbosch. De stichting wil in 2025 voor álle 293 vermoorde joodse stadgenoten een struikelsteen hebben geplaatst. Kijk hier voor meer informatie.