Wie niet beter weet, gaat gewoon voorbij het pand aan de Bossche Kruisstraat 21. Of je moet daar zijn om tabak te kopen. Maar sinds donderdag nodigen struikelstenen uit om er op z’n minstens even stil te staan bij het oorlogsdrama van het Joodse gezin dat er woonde. Met een hamer tikken twee stratenmakers kleine keien in de stoep. Op messingplaatjes prijken de namen van Isaak Hofstede (76) en zijn kinderen Sara (18), Lea Kaatje (17) en Levie (14). Ze zijn alle vier vermoord tijdens de Tweede Wereldoorlog.

Huldiging door burgemeester Van Lanschot tijdens de achtste Bossche paasveetentoonstelling van Izaak Hofstede die 50 jaar de Bossche veemarkt heeft bezocht, op 25 maart 1931. © Fotopersbureau Het Zuiden / Erfgoed ‘s-Hertogenbosch.

Marianne, de tweelingzus van Levie, overleefde het oorlogsgeweld. Haar dochters Marijke en Esther gingen ruim twee jaar geleden bij de Stichting Struikelstenen ’s‑Hertogenbosch na of het mogelijk was om hun opa en zijn gezin te herdenken. Afgelopen maandag reisden zij vanuit Bergen en Dronten naar Den Bosch om bij de steenlegging te zijn. Maar door transportproblemen waren de stenen er nog niet. ‘Ze hadden er begrip voor en komen later nog een keer terug’, zegt stichtingvoorzitter Ton de Klein. Hij wijst naar een bosje verwelkte bloemen dat door de zussen is gelegd bij het pand waar juist de stenen zijn gelegd. Tot 1942 had Isaak Hofstede daar een koosjere slagerij met daarachter een slachterij. Isaak woonde jarenlang boven de winkel met zijn tweede echtgenote Bertha Hofstede-Bouman en hun vier kinderen. Sara werd geboren in 1924. Lea Kaatje een jaar daarna. En in 1928 de tweeling Levie ‘Loekie’ en Marianne.

Hun moeder Bertha bleef de grootste verschrikkingen van de oorlog bespaard. Want zij werd ziek en overleed in de zomer van 1941 op 53-jarige leeftijd. Zij ligt begraven op de Joodse begraafplaats in Vught. Het gezin viel door de oorlog uiteen. Sara (18) kon in 1942 een poosje onderduiken bij een pleeggezin in Amsterdam. Maar zij meldde zich al snel vrijwillig bij de bezetters en werd met het eerste transport vanuit de Hollandsche Schouwburg via doorgangskamp Westerbork werd weggevoerd naar concentratiekamp Auschwitz waar zij in 1942 werd vermoord. Haar zus Lea Kaatje (17) kon het evenmin verdragen om onder te duiken. Zij liet zich in 1943 wegvoeren naar Westerbork en werd hetzelfde jaar vermoord in concentratiekamp Sobibor. Dat gebeurde dezelfde dag met haar broer Levie (14) en vader Isaak (76). Vader was met Marianne en tweelingbroer Levie met een groep andere Joden vanuit Den Bosch met de trein naar Den Haag gereisd. Daar waanden zij zich ten onrechte veilig. Maar Marianne ontsprong de dans omdat zij als dienstmeisje aan de slag was gegaan in Rijswijk. ‘Zij heeft de oorlog op miraculeuze wijze overleefd’, zegt haar dochter Marijke die later van haar moeder Marianne hoorde dat Isaak en Levie waren beroofd en verraden in Den Haag.

Marianne kreeg uiteindelijk een tijdje onderdak bij familie in Waalwijk. Zij trouwde na de oorlog en ging in Amsterdam wonen. Ook woonde zij in Castricum. Maar Marianne verkoos Zaandam nadat zij in Castricum jarenlang te maken kreeg met antisemitisme. In 1995 vertelde zij in het Brabants Dagblad dat een buurvrouw hardop zei hoe jammer het was dat Marianne aan de gaskamer was ontsnapt. Marianne overleed enkele jaren geleden. Marijke en Esther kunnen wel bedenken wat hun moeder zou vinden van de struikelstenen in de Kruisstraat waar zij als kind speelde. ‘Ze zou dit als erkenning voelen en trots zijn op dit moment, als ze even naar beneden zou kijken.’ En als Marianne deze donderdag naar beneden zou kijken, dan zou zij zien dat twee stratenmakers even vlakbij de voormalige slagerij van Isaak twee struikelstenen leggen bij Kruisstraat 27. Daar had een zus van Bertha (de echtgenote van Isaak) en haar man een kruidenierszaak. Zij werden in juli 1943 vermoord in Sobibor. En zo krijgen deze dag meer dan 40 struikelstenen niet alleen een plaats in de stoepen van Den Bosch maar ook in de geschiedenis.

Uit het Brabants Dagblad van 6 mei 2021
Door Marc Brink